Stórhöfðaviti „Fróðleg og falleg heimildarmynd um stórmerkilegt ævistarf æðrulauss manns,“ segir Sæbjörn Valdimarsson um heimildarmynd Jóns Karls.
Íslensk heimildarmynd eftir Jón Karl Helgason. Myndataka, hljóð, klipping og framleiðsla: Jón Karl Helgason. Handrit: Kristín Jóhannsdóttir. Tónlist: Arnar Ólafsson og Birgir Hilmarsson. Hljóðsetning: Gunnar Árnason. 60 mín. JKH kvikmyndagerð. Ísland 2009.
ROKRASS og veðravíti kemur sjálfsagt fyrst í huga Íslendinga þegar þeir heyra nafnið Stórhöfði. Engin furða því þar hefur mælst mestur vindhraði á landinu, einir 67 metrar á sekúndu. Til að útskýra það betur má nefna að helmingurinn af þeirri veðurhæð er ósvikið manndrápsveður og ekki hundi út sigandi.
Tiltölulega þröngur hópur þekkir hinsvegar til Óskars J. Sigurðssonar, mannsins sem gerði það að ævistarfi að taka við vörslu vitans á Stórhöfða af föður sínum og jafnframt að stunda nákvæmar veðurathuganir á þriggja tíma fresti árið út og inn. Þá er ótalið eitt merkasta af mörgum verkefnum Óskars þar uppi í höfðanum, sem er margvíslegar umhverfisrannsóknir, m.a. á eiturefnum í úrkomu sem gefa mikilvægar upplýsingar um manngerða ógn sem steðjar að lífríkinu. Síðast en ekki síst er Óskar einn afkastamesti fuglamerkingamaður landsins, og heimsins (sbr. tilvitnun í Heimsmetabók Guinnes í upphafi myndarinnar), hefur merkt tæplega 90.000 fugla, einkum lunda, fýl og snjótittling, algengustu nágranna þessa mæta náttúruunnanda. Hann er hvergi nærri hættur og kæmi ekki á óvart þó hann nálgaðist 100 þúsund fugla markið áður en hann leggur háf sínum til hlés.
Starfsævi Óskars er orðinn löng og ströng, hann hóf veðurmælingar upp úr miðri síðustu öld og tók við vitvörslu af föður sínum skömmu síðar. Nú stendur hann á merkum tímamótum, hann er að ljúka farsælu ævistarfi sem vitavörður því nú hefur tæknin útrýmt þessari mikilvægu og lífsnauðsynlegu öryggisgæslu. Óskar er að fylla kvótann í árum talið sem opinberir starfsmenn falla undir og þá mun síðasti vitavörður landsins leggja niður störf, en vitinn sjálfur er aldargamall um þessar mundir. Veðurathuganir og fuglamerkingar verða hins vegar áfram í hans höndum svo lengi sem hann sjálfur ákveður.
Sá sem þessar línur skrifar var svo lánsamur að kynnast lífinu uppi á Stórhöfða sem starfsmaður við viðhald hjá Vitamálastofnun á sjöunda áratugnum. Það var ógleymanlegur tími á höfðanum, þessari náttúruperlu iðandi af fjölbreyttu lífi. Góðviðrisdagarnir eru minnisstæðari en rokið og rigningin, sem þó hefur sjálfsagt verið meira áberandi í veðurfarinu. Hvað sem því líður var alltaf dúnalogn í kringum hæverska vitavörðinn sem vann öll sín verk af fumleysi og yfirvegun vísindamannsins. Óskar hefur allt til að bera sem prýtt getur slíkan mann en aðstæðurnar réðu því að hann var þegar á unglingsaldri orðinn ómissandi við ýmsar vísindalegar athuganir sem voru óvenju bindandi. Þegar maður sér Óskar áratugum síðar er þessi sama friðsæla og ábyrga vísindamannsára yfir manninum, hann hefur lítið breyst eins og höfðinn. Heimsmethafinn í vitanum er fróðleg og falleg heimildarmynd um stórmerkilegt ævistarf æðrulauss manns sem hefur kosið að fást við þau í friði fyrir áreiti umhverfisins. Afköst hans við fuglamerkingar eru með ólíkindum og eru og verða hornsteinn í rannsóknum á lífríkinu þar sem uggvænleg teikn eru á lofti um snarpa sviptivinda. Lífræna gagnasöfnunin eru síst ómerkari, sama má segja um fjölmörg önnur störf þessa hægláta manns sem löngu var orðið tímabært að kynna fyrir alþjóð.
Mikilvægar rannsóknir á þrávirkum efnum
EITT af mörgum og merkum rannsóknarverkefnum Óskars á Stórhöfða eru markvissar athuganir á þrávirkum efnum í umhverfinu. Þau eru mæld í úrkomu sem fellur til jarðar. Sýnin tekur Óskar vikulega og sendir til Reykjavíkur.
Þrávirk lífræn efni er samheiti yfir efni sem bindast lífverum og eyðast mjög hægt eða ekki og safnast þess vegna fyrir í umhverfinu. Þessi efni eru orðin til fyrir tilstilli manna. Þau efni sem einkum finnast í sýnum Óskars eru PCB og DDT, þau eru fituleysanleg og leysast því ekki vel í vatni. Þau geta borist í lífverur með fæðu og hafa meiri tilhneigingu til að safnast fyrir eftir því sem ofar dregur í fæðukeðjunni. Helstu áhrif uppsöfnunar þrávirkra lífrænna efna í lífverum eru neikvæð áhrif á viðkomu og ónæmiskerfi þar sem efnin geta líkt eftir hormónum og raskað hormónabúskapnum.
